In vogelvlucht

120 jaar ouderenbeweging in Nederland

ANBO bestaat 120 jaar. Hoe zijn we hier gekomen? De wereld veranderde, ons land veranderde en de ouderenbond veranderde mee. In vogelvlucht door 120 jaar geschiedenis van een unieke beweging in Nederland. Vliegt u mee? 

1900: industrialisatie en idealisme

In 1900 ligt het hoogtepunt van de industriële revolutie al een tijdje achter ons. De industrialisatie brengt veel voorspoed maar maakt in de tweede helft van de 19e eeuw ook veel slachtoffers. Vooral onder ouderen uit de lagere klassen in de steden. Zij genieten geen enkele bescherming vanuit de overheid en worden door werkgevers makkelijk aan de kant gezet. Schrijnende taferelen zijn het gevolg. 

De verzekeringsman en publicist Perio, pseudoniem van Gerardus Lambertus Janssen, kan het niet langer aanzien en richt op 9 september 1900 in Arnhem de Bond voor Staatspensionering (BvS) op, om te strijden voor een ‘allemanspensioen’. Het streven naar een staatspensioen vormt het fundament van een lange emancipatiegolf. De inzet: een financieel onbezorgde basis waaruit ouderen de eerste levensbehoeften zelf kunnen betalen. De BvS is de rechtstreekse voorloper van wat vele roerige decennia later ANBO zou worden. 

‘Ik ga op voor hen wier levenszon ondergaat.’

Tekst gaat door onder de afbeelding

perio

1919: eind van een oorlog, begin van sociale zekerheid

De bloedige Eerste Wereldoorlog is voorbij. In januari beginnen de vredesonderhandelingen in Parijs, die onder meer tot het Verdrag van Versailles zullen leiden. In Amsterdam leggen de metaalarbeiders het werk neer. Ze willen een 8-urige werkdag en minimumloon. De radio doet haar intrede in onze huiskamers: in november verzorgt radio-pionier Hanso Idzerda de eerste radio-uitzending in Nederland voor een algemeen publiek. 

Tegen de achtergrond van dit alles maakt de BvS een onstuimige groei door. Na een moeizame start (1.700 leden in het eerste jaar) telt de bond in 1908 al 43.000 individuele leden, 309 organisaties zijn lid. Tijdens de Eerste Wereldoorlog stagneert de groei, daarna schiet het ledental weer omhoog. 

In de strijd voor een ‘allemanspensioen’ is 1919 een belangrijke mijlpaal. De Invaliditeitswet (IW) uit 1913, door de oorlog pas ingevoerd in 1919, is een grote stap voorwaarts in de sociale zekerheid. Deze wet dekt het financiële risico van invaliditeit, ongeacht de oorzaak. Als een ‘loontrekker’ de leeftijd van 70 jaar bereikt, wordt dit gelijkgesteld met invaliditeit. Er hoeft geen premie betaald te worden; het Rijk betaalt de uitkering. Na 1919 komen er uitbreidingen en verbeteringen in de Invaliditeitswet. Men krijgt recht op een ouderdomsrente vanaf 65 jaar. De verzekering wordt verplicht en er komt een rentekaart waarop de werkgever iedere week zegeltjes moet plakken. Na 50 jaar plakken zou de werknemer recht hebben op een ouderdomsrente van maximaal € 2,72 per week … een schijntje. De strijd van de de BvS is nog lang niet gestreden. 

“De Nederlandsche samenleving is begonnen met de aflossing van schuld aan zijn oude leden.”

Tekst gaat door onder de afbeelding

vrede van versailles

1930: de Grote Depressie, kleine stappen vooruit

De economische crisis na de crash op de effectenbeurs van Wall Street in 1929 slaat over naar Europa en vormt een vruchtbare bodem voor leiders als Hitler en Mussolini. De NSDAP behaalt in Duitsland een grote verkiezingsoverwinning. Terwijl armoede de Europese burgers teistert, wordt in Uruguay het allereerste WK voetbal gespeeld. In ons eigen land wordt de laatste paardentram (tussen Makkum en Harkezijl) vervangen door een busdienst. 

De invoering van de Invaliditeitswet in 1919 leidt tot een kleine hapering in het idealisme van de BvS. In de jaren erna wordt het streven naar staatspensioen aangevuld met het streven naar mensvriendelijke tehuizen. Intussen is duidelijk dat de Invaliditeitsverzekering geen succes is en zeker geen financiële basis biedt voor ouderen. De politiek blijft onwillig om verdergaande stappen te nemen en de bond blijft groeien; de Nederlandse bevolking begint wél warm te lopen voor het idee van een pensioen voor iedereen. De barre economische omstandigheden in de jaren na 1930 geven de bond ook weer een heldere focus:

geen mens meer oud-en-arm! 

Tekst gaat verder onder de afbeelding

leidse tramway

1945: een gemeenschappelijke identiteit

Nederland is bevrijd van het juk van de Duitse bezetter maar de economie staat er beroerd voor. Vooral ouderen worden getroffen. Zij zien de waarde van hun spaargeld verdampen. Van de ouden van dagen is in de jaren na de oorlog 13 procent aangewezen op ondersteuning van kinderen of organisaties; 6 procent van hen die steun ontvangen werken nog door tot hun 75e. 

In 1947 wordt door (destijds) minister van Sociale Zaken Willem Drees de Noodwet Ouderdomsvoorziening ingesteld, om ouderen van een basisinkomen te voorzien. 

De Bond voor Staatspensionering krijgt gezelschap van een nieuwe ouderenbond: de Algemene Bond voor Bejaarden (ABvB). Deze wordt door Rotterdamse havenarbeiders opgericht op 23 juli 1945, om met name de materiële belangen van ouderen te behartigen. Waar de pensionneerders van de BvS deel uitmaken van een idealistische en leeftijdloze beweging, aangevoerd door onderwijzers en dominees, zijn de bondsmakkers van de ABvB oud-arbeiders. Ze maken zich op pragmatische wijze hard voor elke stuiver verbetering in welvaart en welzijn. Hoe verschillend de organisaties ook zijn, er is een sterke gemeenschappelijke identiteit, geworteld in de verontwaardiging over afhankelijkheid op de oude dag. 

Tekst gaat door onder de afbeelding

Nederlanders op en langs een tank tijdens de bevrijding

"Terwijl voortgewerkt wordt aan een algemeene herziening der sociale verzekering als onderdeel van het streeven naar een grotere bestaanszekerheid, zal spoedig een voorlopige voorziening ten gunste van ouden van dagen aan u worden voorgelegd.” Koningin Wilhelmina, Troonrede 1946

 

1957: gouden jaren

Koningin Juliana opent de Velsertunnel en AFC Ajax verwelkomt een nieuw lid met de naam Johan Cruijff. Rusland lanceert de Spoetnik met hondje Laika aan boord, Amerika is ‘all shook up’ door Elvis Presley en in Nederland verschijnt een nieuw soort jongere in het straatbeeld: de nozem. De Bond voor Staatspensionering beleeft, vijfentwintig jaar na Perio's dood, haar ‘finest hour’: op 1 januari treedt de Algemene Ouderdomswet in werking.

Door invoering van de AOW krijgt iedere Nederlander vanaf de leeftijd van 65 jaar een ouderdomspensioen van de staat. De Nederlandse bevolking geeft Minister-president Drees voor deze prestatie de bijnaam 'vadertje' Drees. Zowel de BvS als de ABvB tonen zich verheugd maar blijven kritisch. De hoogte van de AOW is het grootste probleem. Men is het erover eens dat dit nog maar een bodempensioen is. Meer leden blijven nodig, want ‘AOW is niet toereikend voor een onbezorgde oude dag.’ Toch krijgen beide bonden een klap in de ledenaantallen, nu het oer-ideaal van een ‘allemanspensioen’ werkelijkheid is geworden.

Tekst gaat door onder de afbeelding

velsertunnel in aanbouw

1964: eendracht maakt macht

The Beatles treden op in de veilinghallen te Blokker. Het is hun enige Nederlandse concert ooit.

Voor het eerst gaat de Berlijnse Muur even open om inwoners van West-Berlijn de gelegenheid te geven hun familieleden in Oost-Berlijn te bezoeken. In ons land is de woningnood nog altijd ‘volksvijand nummer één’. Op straat hebben de nozems inmiddels gezelschap gekregen van provo’s, pleiners en dijkers, al staan ze bij de brave burgerij vooral bekend als ‘langharig, werkschuw tuig.’ Kees van Kooten en Wim de Bie debuteren in het radioprogramma ‘uitlaat’ als De Klisjeemannetjes. 

De BvS worstelt, meer dan de ABvB, met de daling in het ledental. Ondanks het verschil in achtergrond en aanpak zijn beide bonden eensgezind in het streven naar vergroting van de macht van het aantal; hoe meer leden, hoe sterker de vuist richting politiek. De meeste landelijke ouderenbonden (waaronder ook de katholieke Unie KBO en de protestantse PCOB) werken inmiddels samen in het COSO, het Centraal Orgaan Samenwerkende Organisaties. Dat werkt: op 9 mei komen 25.000 ouderen bijeen in de jaarbeurs in Utrecht om te pleiten voor vergaande optrekking van de AOW. Het COSO is actief en wordt meer en meer de katalysator van goed georganiseerde, effectieve ouderenacties. 

Tekst gaat door onder de afbeelding

de beatles

1978: ANBO: tussen dominees en klaverjassen

In de finale van het WK voetbal verliest het Nederlands elftal met 3-1 van gastland Argentinië. De film Grease is de bioscoophit van het jaar en de bijbehorende soundtrack voert wekenlang de hitlijsten aan. Greasedansen wordt een rage onder de jeugd. Op die hete zomer volgt een bijzonder strenge winter: Nederland wordt getroffen door zware sneeuwstormen die een ongekende chaos veroorzaken. Vooral in de in de noordelijke helft van het land wordt het leven ontwricht door opgewaaide hopen sneeuw die soms meters hoog zijn. 

Het strijden voor een goed pensioen en het behartigen van de materiële belangen van ouderen leidt op 6 december 1977 tot een fusie tussen de Bond voor Staatspensionering en de Algemene Bond voor Bejaarden, onder de naam ANBO. Het idealisme van de BvS, met haar humanitaire streven naar staatspensionering en gemeenschapszin, is bij de pragmatische Algemene Bond ingevuld met het behalen van resultaat juist ook op lokaal niveau, van het verhogen van de steunnormen tot subsidie voor ontspanningslokalen. Deze twee werelden bij elkaar brengen blijkt in de jaren erna soms een hele klus. 

Tekst gaat door onder de afbeelding

Winter 1978

1982: de maat is vol

Bij de Tweede Kamerverkiezingen wordt de PvdA weer de grootste partij. Desondanks komt er geen nieuw kabinet Den Uyl, maar gaan CDA en VVD een coalitie aan, met als premier CDA'er Ruud Lubbers. De Nederlandse wielrenner Jan Raas wint de klassieker Parijs-Roubaix én de Amstel Gold race. Overheid, werkgevers en werknemers sluiten het Akkoord van Wassenaar, waarin matiging van de lonen in ruil voor arbeidstijdverkorting wordt afgesproken, om de grote werkloosheid terug te dringen. De Rubiks kubus is dit jaar een rage onder de jeugd en Philips produceert de eerste Compact Disc: 'Visitors' van ABBA. 

De ouderenbonden blijven samenwerken. Het COSO heet na een statutenwijziging in 1973 het COSBO: Centraal Orgaan Landelijke Bejaardenorganisaties. In de landelijke actie ‘Ouderen doen Mee’ op het Binnenhof toont zich de verandering die de ANBO doormaakt (en waarbij het COSBO een belangrijke rol speelt). Het gaat niet langer om protest aan de zijlijn maar om actieve beïnvloeding van de politiek om de positie van ouderen te verbeteren. De economische tegenspoed maakt van de ouderenbonden één front. Het kabinet wil de bejaardenaftrek verlagen, een eigen bijdrage ziekenfondsverzekering invoeren en de gasprijzen verhogen. Ouderen worden hierdoor de driedubbel gepakt, zo luidt het verwijt. 

Tekst gaat door onder de afbeelding

voor ouderen is de maat vol

1992: strijden tegen beeldvorming

Op 7 februari leggen de Europese regeringsleiders met Het verdrag van Maastricht de basis voor de Europese eenheidsmunt, de euro. Een vliegtuig van de Israëlische maatschappij El-Al stort neer in de Amsterdamse wijk Bijlmermeer en boort zich in twee flats. De Bijlmerramp kost 43 mensen het leven. Nokia brengt het eerste ‘mobieltje’ op de markt en Falko Zandstra (20) wordt de jongste Europese schaatskampioen aller tijden. 

Het ledenaantal van ANBO vertoont inmiddels al jaren een stijgende lijn, met als hoogtepunt in 1994 een ledental van 203.000. Actie tegen leeftijdsdiscriminatie is in de jaren ‘90 een belangrijk speerpunt van de samenwerkende ouderenorganisaties. Na het verwerven van economische en politieke rechten zijn nu de sociaal-culturele rechten aan de beurt. De beeldvorming van de arme, behoeftige oudere - overigens door de BvS en Algemene Bond ooit zélf in het leven geroepen - moet veranderen. Het ANBO-gewest Amsterdam komt met een actieplan leeftijdsdiscriminatie dat in 1992 uitgroeit tot de ‘Te Oud Hoezo-manifestatie’. Dit resulteert uiteindelijk in de oprichting van het landelijke Bureau Leeftijdsdiscriminatie, waar ANBO zeer nauw bij betrokken is. 

Tekst gaat door onder de afbeelding

Euro in water

1998: van massa naar individu

Inmiddels heeft vrijwel ieder huishouden toegang tot internet en is de mobiele telefoon een vertrouwde aanblik in het straatbeeld aan het worden; het digitale tijdperk is echt begonnen. 

Het Amerikaanse internetbedrijf Google lanceert de gelijknamige zoekmachine en Apple introduceert de eerste alles-in-1 consumenten computer, de iconische iMac G3. In augustus wordt het tweede paarse Kabinet-Kok (1998-2002) beëdigd, dat bestaat uit ministers van de PvdA, D66 en de VVD.

ANBO is geen pensioenbond meer en ook geen bond van ex-arbeiders, maar ‘de bond voor alle vijftigplussers’. Daarmee richt het zich op ruim de helft van de Nederlandse bevolking en dat leidt tot een worsteling met de eigen identiteit: wat wil ANBO zijn, en voor wie? Het landelijke bondsbureau krijgt meer macht en invloed, wat leidt tot spanningen met de lagere bestuurslagen. De gewesten willen meer invloed op het landelijk beleid. ANBO richt zich meer en meer op het individu. Anno 1998 is ANBO een project- en servicegerichte organisatie, gericht op medezeggenschap, bewustwording en emancipatie van ouderen. Ondanks het getouwtrek en de interne strubbelingen, wordt in 1998 wel de eerste landelijke ANBO-website gelanceerd. Een voorbode voor de turbulente periode die komen gaat ...

Tekst gaat door onder de afbeelding

Oudere vrouw met bord 'paars maakt het te grijs'

2005: schoon schip

In Duitsland wordt Angela Merkel de eerste vrouwelijke Bondskanselier. In Nederland wijzen de kiezers in een referendum het Grondwettelijk verdrag voor Europa af. Koning Beatrix viert haar zilveren jubileum en judoka Dennis van der Geest wordt in Caïro wereldkampioen judo in de open klasse. Op 25 november leiden storm en winterse buien tot de langste avondspits in Nederland tot dan toe: er staat 802 kilometer file en rond half zes de volgende ochtend zijn alle files pas opgelost. Honderden reizigers brengen de nacht door in opvangplaatsen. 

Ook ANBO verkeert in zwaar weer. Ledenaantallen lopen terug en er zijn miljoenen verliezen geleden door wanbestuur en slecht beleid. Ook de identiteit is versnipperd geraakt. Die identiteitscrisis vindt zijn wortels in de toch wel zeer verschillende dna’s van de BvS en de Algemene Bond. Is ANBO een gezelligheidsclub voor ontspanningslokalen en bingo-avonden of een strijdbare belangenbehartiger op landelijk niveau? De constante tweespalt tussen landelijke ANBO en de gewestelijke en lokale ANBO’s knaagt aan de wortels van de organisatie. Aan kersverse ANBO-directeur Liane den Haan de opdracht om schoon schip te maken. ANBO moet financieel gezond worden, weer een duidelijk profiel krijgen en een serieuze gesprekspartner zijn voor de landelijke politiek. Geen geringe uitdagingen. 

Tekst gaat verder onder de foto

Dennis van de Geest

2012: nieuwe koers in crisistijd

Nederland is de internationale kredietcrisis van 2008 nog niet te boven. Door de aanhoudende economische crisis blijft ook in 2012 de malaise op de huizenmarkt voortduren. Barack Obama wordt herkozen als president van de Verenigde Staten en het SMS’je viert haar 20e verjaardag. Nederland beleeft de koudste nacht in 27 jaar met -22,8 graden. In april valt het Kabinet Rutte I nadat gedoogpartner Geert Wilders uit het overleg over een bezuinigingspakket van 13 miljard euro stapt. Bij de verkiezingen die daarop volgen komt de ouderenpartij 50plus met twee zetels voor het eerst in in de Tweede Kamer. 

Sinds 2008 is ANBO weer helemaal financieel gezond. Ook wat betreft identiteit krijgt de vereniging in de periode erna weer wat meer kleur op de wangen: ANBO doet -landelijk en lokaal- aan belangenbehartiging op terreinen die voor huidige en toekomstige senioren van belang zijn. Daarbij richt ze zich op drie speerpunten: inkomen en pensioen, zorg en gezondheid en wonen. Geen gezelligheidsclub meer dus, maar allereerst een belangenbehartiger. Ook de verenigingsstructuur wordt radicaal omgegooid: van vrijwilligers- naar ledenvereniging. 

“We moeten terug naar de kern, terug naar waar we goed in zijn: collectieve en individuele belangenbehartiging. Zowel landelijk als persoonlijk en dicht bij huis.” Liane den Haan

Tekst gaat verder onder de foto

obama

2015: koersvast in de storm

Parijs wordt opgeschrikt door twee bloedige aanslagen achter elkaar: in januari op de redactie van het satirische tijdschrift Charlie Hebdo en in november plegen acht terroristen uit naam van Islamitische Staat  zes terroristische aanslagen in de stad. Er is vanaf het voorjaar officieel sprake van een Europese vluchtelingencrisis. In oktober wint het team van de TU Delft de World Solar Challenge, een race voor auto's op zonne-energie in Australië. Wereldwijd wordt 2015 met enige afstand het warmste jaar op aarde ooit gemeten; in Nederland is december de warmste wintermaand ooit. 

ANBO ligt onder vuur vanuit de landelijke pers. Uit onvrede en frustratie over de reorganisatie (en dan met name het opheffen van de lokale afdelingen en het centraliseren van de financiën) stapt een aantal boze leden naar de pers. De negatieve berichtgeving hakt erin: het ledental loopt ver terug, van 170.000 in 2005 naar 85.000 in 2015. Bestuurder Liane den Haan is de kop van Jut maar wil van geen wijken weten. Sinds begin 2015 heeft ANBO de individuele hulp aan leden flink geïntensiveerd. Behalve online en telefonisch kunnen leden bezoek krijgen van een ANBO Consulent, een geschoolde vrijwilliger. ANBO biedt haar vrijwilligers scholing aan via de ANBO Academie. Deze brengen ook huisbezoek, in het kader van de jaarlijkse aangifte inkomstenbelasting (belastinginvulhulp) bijvoorbeeld, of via de nieuwe dienst Sociaal Netwerker, die helpt isolement te bestrijden. 

Tekst gaat verder onder de foto

vrijwilliger en geholpen lid

2019: klaar voor de toekomst

Duncan Laurence wint voor Nederland de 64e editie van het Eurovisiesongfestival. In juli stijgen de dagtemperaturen in vijf provincies voor het eerst sinds het begin van de metingen boven de 40°C. In het najaar wint Boris Johnson de verkiezingen in het Verenigd Koninkrijk met de belofte ‘to get Brexit done.’  

ANBO is na een turbulent decennium in rustiger vaarwater gekomen en kan het vizier vol vertrouwen op de toekomst richten. De modernste vereniging van Nederland, met een groeiende en vitale achterban, is scherp en actief in de belangenbehartiging voor ouderen, op landelijk en individueel niveau. In 2017 gaat mede dankzij ANBO de ‘mantelzorgboete’ van tafel in Den Haag. De Veiligheids10daagse -om ouderen weerbaarder te maken tegen babbeltrucs, woningovervallen, oplichting en online criminaliteit- is een doorslaand succes. ANBO zorgt dat leden die zich melden geen last hebben van de absurd lange wachttijd voor verlenging van het rijbewijs via het CBR. En zo zijn er elke maand nieuwe wapenfeiten te melden. Anno 2019 is ANBO weer de belangenbehartiger die haar oervader Perio al in 1900 voor ogen had. Klaar voor de toekomst, met 120 jaar kennis en kunde op zak. 

overhandiging handtekeningen
ANBO Magazine 1 2020 - Jubileumeditie: 120 jaar ANBO
8,3
Ledenvertellen
132 beoordelingen